Azərbaycanda dövlət məktəblərində təhsil qanunvericiliyə əsasən pulsuzdur. Azərbaycan Respublikasının "Təhsil haqqında" Qanununun 5-ci maddəsinə görə, dövlət təhsil müəssisələrində təhsilalanların dövlət təhsil standartları çərçivəsində pulsuz təhsil almaq hüququ mövcuddur. Bu, birbaşa o deməkdir ki, şagirdlər və valideynlər məktəb daxilində hər hansı ödəniş etməyə məcbur deyillər. Həmin qanunun 29-cu maddəsində məktəblərin maliyyələşdirilməsi məsələləri tənzimlənir və açıq şəkildə qeyd olunur ki, dövlət məktəblərinin maliyyələşdirilməsi dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına həyata keçirilir. Lakin reallıqda bu hüquqi çərçivələrə baxmayaraq, məktəblərdə müxtəlif məqsədlərlə pul yığılması halları davam edir. Ekspertlərin fikrincə bunun əsas səbəbi məktəblərin maliyyələşdirilməsində müəyyən boşluqların olması və təhsil müəssisələrinin bəzi əlavə xərcləri qarşılayacaq alternativ mənbələrin mövcud olmamasıdır.

Mövzu ilə bağlı danışan təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirib ki, məktəblərdə müəllimlər və ya rəhbərlik tərəfindən pul yığımı əsasən müxtəlif istiqamətlərdə həyata keçirilir. Bunlardan biri məktəbin infrastrukturunun yaxşılaşdırılması üçün yığılan vəsaitlərdir. Bir çox məktəblərdə dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlər təmir və abadlıq işlərinə kifayət etmədiyi üçün, məktəb rəhbərliyi və ya müəllimlər valideynlərdən müəyyən məbləğlər tələb edirlər. Bununla yanaşı, məktəbdaxili tədbirlər, bayram mərasimləri, ekskursiyalar və digər sosial tədbirlər üçün də müəyyən məbləğlər yığılır. Digər bir kateqoriya isə dərs vəsaitlərinin və əlavə tədris materiallarının alınması üçün tələb olunan vəsaitlərdir. Bu prosesdə məktəb rəhbərliyi müəllimlər vasitəsilə valideynlərə təzyiq göstərə və onları pul ödəməyə məcbur edə bilər. Bəzi hallarda isə valideynlər pul verməkdən imtina etdikdə, onların övladları məktəbdə müəyyən ayrı-seçkiliyə məruz qalır və müəllimlər tərəfindən diqqətdən kənarda saxlanılır:

"Bu cür hallar müxtəlif sosial problemlər yaradır və təhsil sistemində ciddi ədalətsizliklərə yol açır. Ən böyük problemlərdən biri sosial bərabərsizliyin dərinləşməsidir. Maddi imkanı zəif olan valideynlər üçün əlavə ödənişlər böyük bir yükə çevrilir və onlar bu məbləğləri ödəməkdə çətinlik çəkirlər. Nəticədə, bəzi şagirdlər müəyyən tədbirlərdən və ya təhsil resurslarından məhrum olur, bu da onların akademik inkişafına mənfi təsir göstərir. Digər bir problem isə cəmiyyətin təhsil sisteminə olan etimadının azalmasıdır. Məktəblərdə pul yığımı hallarının geniş yayılması və valideynlərin bunu məcburi şəkildə ödəməyə məcbur edilməsi təhsil müəssisələrinin şəffaflığına və dövlətin təhsil siyasətinə olan inamı azaldır. İnsanlar düşünürlər ki, təhsil pulsuz olmalıdır, lakin real vəziyyət tamamilə fərqlidir.

Dünya təcrübəsinə baxıldıqda, müxtəlif ölkələrdə məktəblərdə məcburi pul yığımı ilə bağlı fərqli yanaşmalar mövcuddur. ABŞ-da dövlət məktəblərində təhsil tamamilə pulsuzdur və valideynlərdən əlavə ödəniş tələb olunmur. Bununla belə, bəzi məktəblərdə könüllü ianələr sistemi mövcuddur və valideynlər istədikləri halda məktəbə ianə edə bilərlər. Lakin bu ianələr məcburi xarakter daşımır və heç bir valideyn övladının məktəbdə təhsil alması üçün pul ödəməyə məcbur edilmir. Almaniyada isə məktəblərdə pul yığımı qanunla qəti şəkildə qadağan olunub. Dövlət məktəbləri tamamilə dövlət büdcəsi hesabına maliyyələşdirilir və məktəbin əlavə vəsaitlərə ehtiyacı olduğu hallarda dövlət tərəfindən ayrılan büdcə artırılır. Türkiyədə isə dövlət məktəblərində təhsil pulsuz olsa da, bəzi hallarda valideynlərdən könüllü ianələr tələb olunur. Lakin bu ianələr formal xarakter daşıyır və heç bir valideyn məcbur edilmir.

Mingəçevir məktəblərində müşahidə olunan vəziyyət isə daha təhlükəlidir, çünki burada artıq müəllimlər və ya məktəb rəhbərliyi açıq şəkildə pul yığımı prosesini məcburi hala gətiriblər. Bəzi hallarda müəllimlərin valideynlərlə və ya şagirdlərlə danışıq tərzi jarqon ifadələrlə müşayiət olunur ki, bu da ümumiyyətlə təhsil sistemində etik qaydaların pozulmasına gətirib çıxarır. Bu, təkcə məktəblərdə pul yığımı məsələsi deyil, həm də ümumiyyətlə müəllimlərin davranış standartlarının aşağı düşməsi problemini gündəmə gətirir. Belə halların yayılması müəllimlərin nüfuzuna və məktəbin imicinə ciddi zərbə vurur".

Ekspert qeyd etdi ki, mövcud problemlərin həlli üçün bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir. İlk növbədə, məktəblərdə maliyyə şəffaflığının təmin edilməsi lazımdır. Məktəblərin maliyyələşdirilməsi prosesi açıq və şəffaf olmalıdır ki, valideynlər və ictimaiyyət məktəblərə ayrılan vəsaitlərin necə xərcləndiyini görə bilsinlər. Bu məqsədlə məktəblərin maliyyə hesabatları mütəmadi olaraq ictimaiyyətə təqdim edilməli və valideynlər bu prosesdə iştirak edə bilməlidirlər. Bununla yanaşı, valideyn komitələrinin gücləndirilməsi və onların məktəb idarəçiliyində aktiv rol oynaması vacibdir. Valideynlər məktəbin fəaliyyətində daha aktiv iştirak etsələr, bu cür halların qarşısı alınacaq və məktəb rəhbərliyi maliyyə məsələlərində daha məsuliyyətli davranmağa məcbur olacaq:

"Maarifləndirmə tədbirləri də vacibdir. Müəllimlər, valideynlər və şagirdlər arasında pul yığımı hallarının qanunsuzluğu və mənfi nəticələri barədə geniş maarifləndirmə işləri aparılmalıdır. Bu cür halların qanuna zidd olduğu açıq şəkildə izah edilməli və valideynlər hüquqlarını bilməlidirlər. Bundan əlavə, Təhsil Nazirliyi və digər müvafiq dövlət qurumları məktəblərdə pul yığımı hallarının qarşısını almaq üçün daha ciddi nəzarət mexanizmləri tətbiq etməlidir. Monitorinq sistemləri gücləndirilməli və qanun pozuntularına yol verən məktəb rəhbərləri və müəllimlər barədə ciddi tədbirlər görülməlidir.

Əgər bu tədbirlər həyata keçirilməsə, məktəblərdə məcburi pul yığımı halları daha da geniş yayılacaq və nəticədə təhsil sistemində daha ciddi problemlər yaranacaq. Məktəblərdə pul yığımı kimi halların qarşısının alınması yalnız qanunvericiliyin tətbiqi ilə deyil, həm də cəmiyyətin bu məsələyə həssas yanaşması və ictimai nəzarətin gücləndirilməsi ilə mümkün ola bilər".

Tehsil-press.az