Elmi dərəcə və elmi adların verilməsinin Almaniya modeli bu sahədəki Qitə Avropası təcrübəsinin əsasında dayanır. Almaniya modeli ABŞ modeli ilə müqayisədə kifayət qədər mürəkkəb xarakter daşıyır. Bu ölkədə ali təhsil müəssisələrinin 60%-dən çoxu dövlət ali təhsil müəssisələri olduğundan dövlətin bu qurumlar üzərində aktiv tənzimləmə funkisyası da qalmaqdadır.
Elmi dərəcə və elmi adların verilməsində Almaniyada hazırda faktiki olaraq iki ayrı sistem fəaliyyət göstərir. Birinci sistem ənənəvi və geniş yayılan sistemdir. Ölkədə ali təhsilin Bolonya prosesi və Anglo-sakson modeli istiqamətinə islahatı çərçivəsində 2001-ci ildən yeni bir sistem də tətbiq edilir.
Ənənəvi sistemdə, ilk növbədə, formal olaraq bir elmi dərəcə – “doktor (PhD)” – tətbiq edilsə də, faktiki olaraq praktikada “ikinci PhD” kimi ifadə edilən “habilitat” (habilitation) kvalifikasiyası da mövcuddur. Post-doktorantura kvalifikasiyası olan “habilitat”ı qazanan şəxslər bir növ ali təhsil müəssisələrində “privatdozent” kimi müstəqil tədris aparmaq və professorluq üçün müraciət etmək hüququ əldə edirlər. “Habilitat” kvalifikasiyasını qazanan doktorlar adlarının qarşısnda “Dr. habil.” ifadəsini işlədirlər.
Almaniyada ali təhsil müəssisələri “universitet”, “tətbiqi elmlər universiteti” və “sənət və musiqi məktəbi” olmaqla üç yerə ayrılır. Doktorantura təhsili yalnız “universitet”də aparılır və yalnız bu tipli ali təhsil müəssisələri “doktor(PhD)” (“doktorgrad”) dərəcəsi verə bilirlər. “Doktor (PhD)” elmi dərəcəsini fakültənin təqdimatı əsasında Rektorluq verir. 3-5 nəfərlik dissertasiya müdafiə komissiyasını da fakültənin Elmi Şurası təyin edir. Hazırda ölkədə bu dərəcəni qazananların orta yaşı 33 yaşdır. “Habilitat” kvalifikasiyası də məhz “universitet” statuslu ali təhsil müəssisələrində tələb edilir.
Ənənəvi sistemdə, doktorantlar, əsasən universitetlərdə “elmi işçi”/”kiçik elmi işçi” vəzifələrini tuturlar. Doktorluq dərəcəsini qazandıqdan sonra “professor köməkçisi” (academic assistant/junior research fellow) kimi işləyərək “habilitat” kvalifikasiyasını qazanmaq üçün tədqiqatlar aparırlar. “Habilitat” kvalifikasiyasını qazanmaq üçün ya bir dissertasiya, ya da çox əhəmiyyətli bir neçə nəşr edilmiş elmi əsər (“cumulative habilitation”) təqdim edilir. Fakültələrin “habilitat komissiyaları” təqdim edilən “habilitat” işlərini qəbul etdiyi təqdirdə həmin şəxslərə “Privatdozent” elmi adını verirlər. Bu elmi adı qazananların universitetdə müstəqil tədris və tədqiqat aparmaq və professorluq üçün müraciət etmək hüququ var.
“Professor” elmi adının və ya vəzifəsinin qazanılması bir qədər fərqlidir. Belə ki, əvvəlcə “fakültə nümayəndələr komitəsi” fakültəyə üç namizəd siyahısı təqdim edirlər. “Təyinat komitəsi”nin üzvləri peşəkarlığı uyğun olan digər fakültə nümayəndələrindən də ola bilər. Namizədlərlə bağlı müxtəlif alimlərdən rəy, hətta müqayisəli rəy alınır. “Təyinat komitəsi” müəyyən ardıcıllıqla tərtib edilmiş namizəd siyahısını universitet Elmi Şurasına (senat) təqdim edir. Siyahıda dəyişiklik etmək hüququ olan Elmi Şura yekun siyahını müvafiq əyalət təhsil nazirliyinə göndərir və müvafiq əyalət nazirliyi üç namizəddən birini “professor” vəzifəsinə təyin edir.
2001-ci ildən sonra tətbiq edilən yeni sistemin ənənəvi sistemdən əsas fərqi doktoranturanı tamamlayan “elmi işçi”/”kiçik elmi işçi”lərə iki seçim imkanının verilməsidir: 1) “Habilitat” kvalifikasiyasının qazanılması; 2) “kiçik professor” (junior professor) vəzifəsinə seçilmək.
Yeni sistemdəki “kiçik professor” elmi adını (vəzifəsi) qazanmaq üçün “habilitat” tədqiqatları aparmağa ehtiyac yoxdur. Bunun əvəzinə namizədin araşdırma, tədris, idarəetmə və.s elmi-pedaqoji fəaliyyətləri nəzərə alınır. Sonra təxminən bir il davam edən müxtəlif mərhələlərdən keçilir. Belə ki, Universitetin yaratdığı həm daxili, həm də xarici komissiya namizədləri təklif edir. Hər iki siyahı nəzərə alındıqdan sonra son siyahı fakültəyə təklif edilir. Sonra universitet rəhbəri siyahını qəbul edir və təsdiq üçün müvafiq əyalət təhsil nazirliyinə göndərir. “Kiçik professor” vəzifəsi 5 illikdir.
“Kiçik professor” elmi adı yeni sistemdə bir növ “habilitat” kvalifikasiyasını əvəz edir və “professor” vəzifəsini tutmaq üçün əsas şərtdir. Ancaq “kiçik professor” vəzifəsi bu günə qədər “habilitat” kvalifikasiyasını yetərli dərəcədə əvəz edə bilməmiş və yalnız bir neçə universitet belə bir vəzifə təsis etmişdir.
Alman modelində “elmi işçi”/“kiçik elmi işçi” və “professor köməkçisi” (academic assistant/junior research fellow) vəzifələri doktorantura və “habilitat” dövründə tutulan vəzifələrdir, hər biri ən çox 6 il ola bilir və daimi deyildir. “Kiçik professor” vəzifəsini çox vaxt eyni universitetdə tutmaq mümkün deyil, “professor” vəzifəsini isə eyni universitetdə tutmaq qanunla qadağan edilmişdir.
Alman qanunvericiliyinə əsasən həm ənənəvi, həm də yeni sistemdə “professor” vəzifəsi (C3, C4 və W2, W3) iki-dərəcəli müəyyən edilmişdir.
Alman modelində hazırda Anglo-sakson təcrübəsi əsasında islahatlar aparılsa da, bu model, xüsusilə də “habilitat” kvalifikasiyası təcrübəsi ilə elmi dərəcə və adların verilməsi üzrə Qitə Avropası təcrübəsinin (mühüm dərəcədə keçmiş Sövet təcrübəsinin də) əsasında dayanır. Hazırda “habilitat” kvalifikasiyasına bənzər praktika Fransa, Avstriya, İsveçrə, Portuqaliya, Niderland, İsveç, Danimarka, Finlandiya, Norveç, Polşa, Çexiya, Macarıstan, Slovakiya, Litva, Moldova, Rusiya və Bolqarıstan (sonuncularda “elmlər doktoru” dərəcəsi) kimi ölkələrdə də qalmaqda davam edir.

Elşən Bağırzadə,
iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru
Siegen Universitetinin keçmiş qonaq alimi