80 il əvvəl, Almaniyanın kapitulyasiyasından sonra 5 milyon sovet vətəndaşı Sovet İttifaqından kənarda qalıb. Lakin onların hamısı Yalta müqaviləsinə əsasən bu və ya digər şəkildə SSRİ-yə qaytarılmalı olub. Bu, həmin insanların çoxu, xüsusilə kazaklar üçün faciə ilə nəticələnib.1945-ci ilin mayına qədər Almaniya, Avstriya və bəzi digər Qərbi Avropa ölkələrində təxminən 100 min kazak yaşayıb. Onların arasında 1920-ci illərdə Rusiyada vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan sonra ailələri ilə birlikdə evlərini tərk edən mühacirlər də olub.
Don, Kuban və Terek kazakları mülksüzləşmədən və kollektivləşmədən sağ çıxa biliblər. Çoxları Lenin və Stalinə qarşı nifrətindən irəli gələrək faşist Almaniyası tərəfində sovet qoşunlarına qarşı vuruşublar. Müharubənin axırlarından onların hamısı Qərbi Avropa ölkələrinin və ABŞ-ın onları siyasi qaçqın kimi qəbul edəcəyinə ümid ediblər.
Kazak kəndlərinin təşkil edildiyi ərazi Şimali İtaliyada meydana çıxıb. İtaliyanın təslim olmasından sonra kazaklar Avstriyanın Şərqi Tiroluna köçmək məcburiyyətində qalıblar və burada ingilislərə təslim olmağa ümid ediblər. Könüllü təslim olan kazaklar Lients şəhəri yaxınlığında yerləşdirilib. Kazak düşərgəsi Drava çayının sahili boyunca təxminən 25 kilometrə qədər uzanıb.
Ataman Domanovun və general Krasnovun qərargahı şəhərin özündə yerləşib. İngilislər kazaklara onları Stalinə təhvil verməyəcəklərinə dair söz veriblər, lakin onların taleyi Yalta konfransında həll edilib, buradakı gizli sənədlərə görə, Britaniya hökuməti 1939-cu ildən SSRİ vətəndaşı olan bütün şəxsləri Sovet İttifaqına təhvil verəcəyini öhdəsinə götürüb.
Repatriasiya 1945-ci il mayın 28-də başlayıb. Kazak düşərgəsinin zabitlərinə gələcək taleyi ilə bağlı danışıqların aparılacağı Spitalda keçirilən konfransda hesabat vermək əmri verilib. Amma konfrans əvəzinə kazaklar həbs edilib, qiymətli əşyaları, silahları və sənədləri müsadirə olunub. 1500-ə yaxın zabit və general (digər mənbələrə görə - 2756 nəfər) ingilislər tərəfindən SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığının əməkdaşlarına təhvil verilib. Əksəriyyəti Yudenburqa göndərilib, orada kazaklar dərhal güllələnib.
İyunun 1-də səhər saat 7-dən kazaklar dəfn mərasiminin keçirildiyi tarla qurbangahının ətrafındakı Peggets düşərgəsinin hasarının kənarındakı düzənliyə toplaşıblar. Birlik vaxtı çatanda ingilis qoşunları peyda olub. İngilis əsgərlər müqavimət göstərməyən izdihama hücum edib, onları döyüblər və süngülərlə bıçaqlayaraq zorla maşınlara mindirməyə çalışıblar.
Onlar tüfəng qundağı və atəş açaraq silahsız kazak kursantlarının səddini yarıblar. Hər kəsi, döyüşçüləri və qaçqınları, qocaları və qadınları döyə-döyə, azyaşlı uşaqları yerə yıxaraq, qruplara ayıraraq yük maşınlarına doldurublar. Kazakların təhvil verilməsi 1945-ci il iyunun ortalarına qədər davam edib. Bu vaxta qədər 22,5 mindən çox kazak və qafqazlı, o cümlədən ən azı 3 min qoca mühacir Lients bölgəsindən SSRİ-yə deportasiya edilib.
Eyni zamanda 4 mindən çox insan meşələrə və dağlara qaçıb. İyunun 1-də Britaniya qoşunlarının əməliyyatı zamanı azı min nəfər həlak olub. Lientsdən əlavə, Yuqoslaviyadan Avstriyaya qədər döyüşən 15-ci Kazak korpusundan təxminən 30-35 min hərbçi sovet zonasına aparılıb. Ümumilikdə, alman tarixçisi Yoahim Hofmanın sözlərinə görə, Britaniya işğalçı hakimiyyəti tərəfindən Avstriyadakı müxtəlif düşərgələrdən 60 minə yaxın kazak hərbçi və qaçqın ekstradisiya edilib.
Tarixçi Mixail Şkarovski arxiv sənədlərinə (xüsusən 3-cü Ukrayna cəbhəsi SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı qoşunlarının rəisi Pavlovun 1945-ci il 15 iyun tarixli məruzəsinə) istinad edərək aşağıdakı rəqəmləri səsləndirib: 28 may - 7 iyun tarixlərində sovet tərəfi Şərqi Tiroldan ingilislərdən 46,130 kazak qəbul edib (38 496 kişi və 4 417 qadın və uşaq), o cümlədən 16 general, 1410 zabit və 7 keşiş.
Növbəti həftə ərzində ingilislər meşələrdəki düşərgələrdən qaçan 1 356 kazakı tutub, onlardan 934-ü iyunun 16-da SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığının əməkdaşlarına təhvil verilib. Təhvildən bir neçə saat sonra 59 nəfər guya vətənə xəyanətdə ttiham edilərək yerindəcə güllələnib.
Məhkəmələr də formal şəkildə keçirilib. SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyası bir neçə günə Pyotr Nikolayeviç Krasnov, Semyon Nikolayeviç Krasnov, Andrey Qriqoryeviç Şkuro və Kılıç Sultan-Girey haqqında edam qərarı çıxarıb. Onlar 1947-ci il yanvarın 16-da Lefortovo həbsxanasında asılıblar.
Fransua de Lannoyun sözlərinə görə, generalların məhkəməsi 1947-ci il yanvarın 15-də saat 18:25-də başlayıb, qapalı iclasda, prokurorun və müdafiəçilərin iştirakı olmadan keçirilib və onların haqqında ölüm hökmü çıxarılıb. Hökm saat 19:39-da elan edilib və saat 20:45-də təcridxananın həyətində icra olunub.
Avstriya, İtaliya, Fransa və digər Qərbi Avropa ölkələrindən də kazaklar SSRİ-yə təhvil verilib. Ekstradisiya edildikdən sonra komandirlərin və yüksək rütbəli məmurların əksəriyyəti edam olunub, qalan kazaklar, o cümlədən ailələri “QULaq”a göndərilib. Kazakların əksəriyyəti əzablara dözməyərək ölüb, düşərgələrdən sağ çıxanlar xüsusi məskunlaşma əarzisinə keçirilib və yalnız 1955-ci ildə amnistiyaya düşərək SSRİ-də yaşamağa davam ediblər.
SSRİ-yə təhvil verilərkən ölən və ya öldürülən kazaklar xüsusi qəbiristanlıqda dəfn edilib, elə həmin il hadisədən sağ çıxanların iştirakı ilə daş xaç qoyulub. 1948-ci ildə arxiyepiskop Stefan (Sevbo) xaçı təvazökar bir abidə ilə əvəz edib. Üç il sonra ianələr hesabına toplanan pula xatirə abidəsi ucaldılıb.
İlkin Nəcəf
Tehsil-press.az
