Dərsliklərdə və elmi ədəbiyyatlarda hörmətli alimlərimizin zülalların quruluşu və funksiyaları haqqında fikirləri və elmi araşdırmaları kifayət qədər işıqlandrılmışdır. Oxuduğum elmi kitablardan mənə məlumdur ki, dünyanın ən məşhur elmi laboratoriyaları zülalları öyrənməklə məşğuldur. Təsadüfi deyildir ki, Nobel mükafatı olan alimlərin bir neçəsi zülalların tdqiqat ilə əlaqədər bu ada layiq görülmüşdür. O da məlumdur ki, müasir elmə zülallarla əlaqədar məlum olmayan çox məsələlər vardır.
Hamının əzbər bildiyi, dərsliklərdə və elmi kitablarda qeyd edilən F.Engelsin sözləri məni həmişə düşündürmüşdür: “Həyat zülalı cisimlərin yaşama üsuludur və bu üsul öz mahiyyətinə görə bu cisimlərin kimyəvi tərkib hissələrinin daim \öz-özünə yeniləşməsində ibarətdir”.
Eyni zamanda qeyd etmək istəyirəm ki, həyat haqqında alimlərin çox müxtəlif fikirləri və yazıları vardır. Məsələn, M.V.Volkenşteyn həyata belə tərif vermişdir: “Yer üzündə mövcud olan canlı vücudlar biopolimerlərdən – zülal və nuklein turşularından polisakarid və bipidlərdən qurulmuş, öz-özünə tənzim edən və öz-özünü törədən açıq cismetlərdən ibarətdir”. Buradan da görünür ki, həyat anlayışı mübahisəli və müzakirə olunan mövzudur.
Digər alimlərin yazlarını qeyd etmək fikrindən uzaq olaraq öz fikir və düşüncələrimi müşahidələrə əsaslanaraq izaq etməyə çalışacağam. Materiya anlayşı dərk edilmədən həyat anlayışı başa düşülə bilməz. Dərsliklərdə və elmi ədəbiyyatlarda materiya anlayışı fərqli şəkildə izah olunur. Onlardan ikisini olduğu kimi qeyd edəcəyəm:
1.Kainatda bizim gördüyümüz və görə bilmədiyimiz bütün cansz cisimlər və canlılar materiya adlanır.
2.Materiya insandan asılı olmadan mövcud olan obyektiv reallıqdır. Fərqli anlayış izah etməyə yəqin ki, ehtiyac yoxdur. Topladığım elmi məlumatlara və müşahidələrə əsasən deyə bilmərəm ki, materiya ilə əlaqədar olan məsələləri yalnız dərin düşüncəli insanlar dərk edə bilmir. Sual oluna bilər, mövzunu bu qədər şişirtməyə ehtiyac vardırmı? Dəqiqliklə deyə bilərəm ki, bundan çox böyük elmi əhəmiyyəti olan məsələdir. Canlı və cansız aləmdə insan zəkasına dərk edə bilmədiyi çox güclü qanunlar və qüvvələr vardır. Çox nadir insanların fikri və düşüncləri həmin qüvvələrlə eyni istiqamətə yönəlmiş olur. Bunun təsirini isə müasir elm heç vaxt öyrənə bilməyəcəkdir. Ona görə də materiyanın dərk edilməsi və öyrənilməsinin elmi əhəmiyyəti o qədər böyükdür ki, hər hansı elmi fikir və kəşf onunla müqayisə oluna bilməz.
Materiyadan sonra cansız və canlı varlıqlar haqqında olan məlumatlar dəqiqləşmələr tələb edir. Məlumdur ki, təbiətdə mövcud olan bütün cisimlər iki qrupa ayrılır: cansızlar və canlılar. Su, dağ suxurları, minerallar, planetlər, kometlər cansız cisimlərə aiddir. Mikroorqanizmlər, bitki, heyvan və insanın canlı olduğu hamıya məlumdur. Məlum olmayan isə ilk canlının harada, necə, hansı qüvvənin təsiri il yaranmasıdır. Bunun haqqında dərsliklərdə və elmi kitablarda çox müxtəlif fikirlər, təcrübələr və fərziyyələt sərf edilmişdir. Lakin bunların heç də hamısı bütün alimlər tərəfindən qəbul edilməmişdir. Hazırda ilk canlların yer üzünə başqa səma cisimlərindən gətirildiyini söyləyənlər çoxluq təşkil edir. Onların fərziyyələrinə görə, ilk canlılaran rüşeymləri Yer planetinə başqa planetlərdən gətirilmişdir, təkamül və iqlim dəyişkənliyi nəticəsində isə müasir flora və fauna yaranmışdır.

Əslində bizim Günəş sisteminin yaranması, formalaşması çox xiddi qanunauyğunluğun nəticəsində mümkün olmuşdur. Yer kürəsinin planet kimi yaranması, iqlim qurşaqlarının növbələşməsinin mənqiti nəticəsi vardır. Nəticə isə ondan ibarət olmuşdur ki, su mühitində qeyri-üzvü maddələrdə üzvi maddələr yaranmışdır. Üzvi maddələr isə həyat xassələri olan orqanizimlərə başlanğıc vermişdir. Bütün bunlar müasir elm tərəfindən sübut olunmuşdur. Sübut oluna bilməyən başqa məsələlər vardır:

1.Nə üçün hazırda canl orqanizmlərin yaranması prosesi baş vermir?
2.İlk canlı orqanizmlər bir dəfə yaranıb, yoxsa bir neçə dəfə?
3.Müasir bitki və heyvan növlərinin əcdadı doğrudanmı birhüceyrəli olmuşdur?

Bu sualların düzgün cavabı məlum deyildirsə, həyat anlayışı da başa düşülə bilməz. Üzvi maddələrin və ilk canlıların yaranmasında qazlar mübadiləsi əsas rol oynamışdır. Ona görə də müasir həyata qazlar mübadiləsinin məhsulu kimi baxlmalıdır. İlk zülal molekullarının yaranması da qazlar mübadiləsu nəticəsində mümkün olmuşdur. Zülal molekullarının yerinə yetirdikləri ən mürəkkəb funksiyalara fasiləsiz baş verən qazlar mübadiləsi nəticəsində mümkündür. Bütün canl orqanizmlərin mövcudluğu Günəş sistemində baş verən bütün proseslər qazlar mübadiləsi ilə əlaqədardır. Kainat nə qədər sonsuz olsa da, onun hər hansı bir nöqtəsinin istənilən sonsuzluqda olan nöqtə ilə əlaqəsi vardır. Bu əlaqə və yaranan qüvvələr isə yalnız qazlar mübadiləsi nəticəsində mümkündür. Bütün qeyd etdiklərinə əsasən həyata belə tərif vermək düzgün olardı:

“Həyat canlı orqanizmlərdə baş verən qazlar mübadiləsinin bioloji bir formasıdır”.

Bütün bunlara əsasən qeyd edə bilərəm:

1.İlk canlı orqanizmlər Yerdə yaranmışdır.
2.Həyat qazlar mübadiləsi nəticəsində mümkündür.
3.Yer üzündə ilk canlının yaranması üçün zəruri olan qazlar yalnız bir dəfə müəyyən vaxt ərzində baş vermişdir. Təkrarlanma mümkün deyildir.
4.Yer üzündə həyat bir dəfə yaranmşdır.
5.Bir planet kimi Yerin formalaşmasından başlamış müasir dövrə qədər baş verən bütün proseslər insanın və şüurun yaranmasına tərəf istiqamətləndirilmişdir.
6.İnsanın hiss üzvlərinin qəbul edə bilmədiyi qüvvələr mövcuddur.
7.Kainatda mövcud olan qüvvələr insanın və şüurun saxlanması, inkişafı, təsir xüsusiyyəti qazlar mübadiləsi ilə əlaqədardır.

“Həyat” anlayışı ilə əlaqədar mənə məlum olan məsələlərin çox kiçik bir hissəsini qeyd etdim. Fikir və düşüncələrinin nə qədər dəqiq və əhəmiyyəti olduğunu gələcəkdə elmi tədqiqatlar sübut edəcəkdir.

Tahə İbrahimov,
Ağsu rayon, İlxıçı kəndinin orta məktəb müəllimi