Təhsil sistemində ən çox narahatlıq doğuran məsələlərdən biri məktəblərdə müəllim çatışmazlığıdır. Paytaxt və böyük şəhərlərdə müəllim vakansiyalarına yüksək rəqabət müşahidə olunsa da, regionlarda bunun əksini görürük. Xüsusilə də kənd məktəblərində müəllim çatışmazlığı var. Düzdür, bu problemin həlli üçün müəyyən təkliflər verilib, müxtəlif layihələrin icrası həyata keçirilib. Maraqlıdır, icra olunan layihələr özünü nə dərəcədə doğruldub? Bu istiqamətdə son durum necədir?

Hazırda Azərbaycanın ümumi təhsil müəssisələrində 20 mindən çox gənc müəllim çalışır. Son 5 ildə 18 min 136 müəllim işə qəbul olunub.

2023/2024-cü tədris ili üzrə müəllimlərin işə qəbulu müsabiqəsində 6081 gənc müəllim uğur qazanaraq ümumi təhsil müəssisələrinə işə qəbul edilib. Həmin müəllimlərdən 2967-si müddətsiz, 3114-ü isə müddətli müqavilə ilə təyin olunub. 3543 gənc müəllim isə həvəsləndirmə tədbirləri tətbiq edilən kənd məktəblərinə göndərilib. Onlardan 1768-i H1, 1775-i isə H2 tətbiq edilən məktəblərə qəbul olunub.

Milli Məclisin Elm və təhsil komitəsinin üzvü Ceyhun Məmmədov bildirir ki, bölgələrdə müəllim çatışmazlığı problemi uzun müddətdir davam edir və getdikcə daha qabarıq şəkildə özünü göstərir: "Biz gələcəkdə bu problemin daha da dərinləşdiyinin şahidi olacağıq. Hesab edirəm ki, bu barədə ciddi düşünməyə ehtiyac var. Bəzi stimullaşdırıcı addımlar atılıb, lakin görünən odur ki, bu tədbirlər kifayət etmir. Bu sahəni necə daha effektiv şəkildə stimullaşdıra biləcəyimizi yenidən nəzərdən keçirməliyik”.

Onun sözlərinə görə, önləyici addımlar atılmasa, problem gələcəkdə daha geniş miqyas alacaq: "Müəllim peşəsinə marağı artırmaq üçün real və ciddi addımlar atılmasına böyük ehtiyac var. Əks halda, regionlarda keyfiyyətli təhsil təminatı ciddi şəkildə risk altına düşə bilər”.

Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin sektor müdiri, elm və təhsil məsələləri üzrə tədqiqatçı Elmin Nuri hesab edir ki, Azərbaycanda ümumilikdə müəllim çatışmazlığı problemi mövcud deyil. Onun fikrincə, əsas problem bəzi bölgələrdə, xüsusilə də ucqar kəndlərdə müəllimlərin yerləşdirilməsində yaranan çətinliklərlə bağlıdır: "Əgər hər il keçirilən MİQ müsabiqəsində vakant yerlərə uğur qazanan namizədlərin nisbətinə baxsaq, bu fərq daha aydın görünür. Məsələn, coğrafiya fənni üzrə hansısa regional təhsil idarəsinin ərazisində 20 vakant yer ayrılır. Lakin imtahanda bu fənn üzrə 300-400 namizəd yüksək nəticə toplayır. Onlardan 100-ə qədəri isə çox yüksək nəticə göstərir. Amma nəticədə yalnız 20 nəfər işə qəbul olunur, digərləri isə gözləmə mövqeyində qalır. Bu vəziyyət ölkədə kifayət qədər təcrübəli və bilikli müəllimlərin olduğunu göstərir. Problem isə onların bölgələrdə yerləşdirilməsi və sosial şəraitin buna uyğun olmamasındadır”.

Elmin Nuri qeyd edir ki, kənd məktəblərində müəllim çatışmazlığı probleminin kökündə daha çox sosial amillər dayanır: "Ucqar kəndlərə müəllim göndərilməsi çətin məsələdir. Çünki bu bölgələrdə iqlim, yol və yaşayış şəraiti müəllimlərin orada uzun müddət işləməsinə imkan vermir. Digər tərəfdən, bu bölgələrə gedən müəllimlərin əksəriyyəti qadınlardır və onların bu şəraitə adaptasiyası daha çətin olur. Bu baxımdan müəllimlərin ucqarlara getməməsi tamamilə anlaşılan bir vəziyyətdir”.

Elmin Nuri hesab edir ki, H1 və H2 stimullaşdırıcı proqramlarında dəyişiklik edilməlidir: "Hazırda H1 həvəsləndirmə tədbiri rayon mərkəzindən 20 km uzaqda çalışan müəllimlərə, H2 isə 40 km uzaqda olanlara şamil edilir. Lakin bu dəstək yalnız 35 yaşa qədər olan müəllimlər üçün keçərlidir. Hesab edirəm ki, yaş limiti aradan qaldırılmalıdır”.

Ekspert əlavə edir ki, stimullaşdırıcı tədbirlər daha cəlbedici edilməlidir: "Müəllimlərin ucqar bölgələrdə çalışması fədakarlıq tələb edir. Ona görə də bu fədakarlıq dəyərləndirilməli və H1, H2 proqramlarına əlavə maliyyə bonusları, güzəştlər və sosial dəstək paketləri daxil edilməlidir”.

ADPU-nun Təhsildə Təhlil və Kommunikasiyalar Mərkəzinin direktoru Kamran Əsədovun fikrincə, bu problem təkcə kadrlara deyil, eyni zamanda təhsil sistemindəki struktur, sosial və idarəetmə çatışmazlıqlarına işarə edir: "Bu məsələ ilə bağlı sistemli yanaşma yoxdur. Nəticədə hər il vəziyyət daha da ağırlaşır. Məsələn, 2023-cü il üzrə müəllimlərin işə qəbulu ilə bağlı açıqlanan rəqəmlər də bu fərqi təsdiqləyir. Bakı və Abşeron zonasında bir vakansiyaya orta hesabla 7 namizəd düşür. Amma Qax, Lerik, Kəlbəcər, Yardımlı, Balakən kimi rayonlarda bəzi fənlər üzrə heç bir namizəd müraciət etmir. Bu isə təkcə vakansiyaların dolmaması ilə yox, eyni zamanda həmin məktəblərdə tədrisin keyfiyyəti ilə bağlı ciddi suallar doğurur”.

Mütəxəssis qeyd edir ki, dünyada müəllimlərin ucqar bölgələrə cəlb olunması üçün kifayət qədər müsbət təcrübələr mövcuddur: "Məsələn, Finlandiya və Cənubi Koreyada regionlarda müəllim çatışmazlığı problemi "qapalı məktəb” və "dövlət mentorluğu” modelləri ilə həll olunur. Finlandiyada ucqar kəndlərdə işləyən müəllimlərə rotasiya hüququ verilir: 3 il kənddə işləyən müəllim növbəti il şəhər məktəbində ixtisasartırma proqramına qoşulur. Koreyada isə kənd məktəblərində çalışan müəllimlərə 25–40% əməkhaqqı əlavəsi, həmçinin onların ailə üzvlərinə tibbi və təhsil dəstəyi verilir. Bu sistemlər təkcə maddi deyil, mənəvi və peşəkar dəstəyi də əhatə edir. Azərbaycanda isə Elm və Təhsil Nazirliyi bu yanaşmanı tamamilə nəzərdən qaçırır”.

Ekspert vurğulayır ki, müəllim çatışmazlığının aradan qaldırılması üçün ilk növbədə nazirlik regionlar üzrə "təhsil risk zonaları xəritəsi” hazırlamalıdır: "Bu xəritə müəllim ehtiyacını illik proqnozlar əsasında göstərməli, ali məktəblərə qəbul planları bu xəritəyə uyğun tənzimlənməlidir. Ucqar bölgələrdə müəllimlik üzrə təhsil alan tələbələrə xüsusi təqaüdlər və müqavilə ilə bölgələrdə işləmək öhdəliyi verilməlidir. Eyni zamanda, regionlarda müəllimlər üçün sosial paket – yaşayış, nəqliyyat, kommunal güzəştlər, ailə dəstəyi, peşəkar inkişaf hüquqları sistem halına salınmalıdır. Əgər bu tədbirlər həyata keçirilməzsə, yaxın beş ildə bölgələrdə təhsil imkanları daha da daralacaq, ixtisaslı müəllim tapmaq çətinləşəcək, təhsilin keyfiyyətində dərin regional fərqlər formalaşacaq. Bu, sadəcə pedaqoji yox, sosial təhlükəsizlik məsələsinə çevriləcək. Təhsil sisteminin davamlılığı üçün bərabərlik prinsipi əsas şərtdir və bu prinsipi yalnız mərkəzdə deyil, periferiyada da təmin etmək vacibdir”./"Kaspi" qəzeti

Tehsil-press.az